Profilaktyka

W ramach sesji treningowych deficytowe umiejętności społeczne modelują trenerzy według rozpisanych i omówionych z uczniami kroków. Na poszczególne kroki składają się strategie behawioralne i techniki umysłowe (komunikaty, które uczniowie mogą wykorzystać w sytuacji modelowania na treningu i w rzeczywistości). 
Po odegraniu scenki istnieje możliwość wypraktykowania nowej umiejętności społecznej przez uczniów w rzeczywistych sytuacjach z rówieśnikami i dorosłymi (nauczyciele, rodzice).
Zajęcia prowadzone są w klasach 4 – 8 według programu tzw. dwunastu umiejętności społecznych autorstwa Westa i Younga. Doświadczenia w pracy z dziećmi wskazują, że te wybrane umiejętności społeczne pozwalają uczniom funkcjonować w klasie bez wykroczeń związanych z naruszaniem kontraktu klasowego.

Przykładowy arkusz badania umiejętności społecznych dla uczniów klas IV-VI
Przykładowy arkusz badania umiejętności społecznych dla uczniów klas VI-VIII
 

Przykładowe umiejętności społeczne
diagnozowane poprzez badanie ankietowe
oraz sekwencja kroków do ćwiczenia danej umiejętności z uczniami:

Jak reagować na zarzut, oskarżenie?

Ważne, żeby uczniowie analizowali motywację osób, które ich oskarżają i potrafili dawać informację zwrotną.
 

Jak reagować na zaczepki i dokuczanie?

1. Pomyśl, czy ktoś ci dokucza.
2. Zastanów się, w jaki sposób poradzić sobie z tym dokuczaniem.
3. Wybierz najlepsze rozwiązanie i zastosuj je.

Jak stosować samokontrolę?

1. Wsłuchaj się w to, co się dzieje z twoim ciałem, w to co pomaga ci poznać, że zaraz stracisz kontrolę nad sobą.
2. Określ, co się wydarzyło, że czujesz się w ten sposób.
3. Zastanów się nad sposobami kontrolowania siebie.
4. Wybierz najlepszy sposób samokontroli, zastosuj go.

Jak podejmować decyzje?

1. Zastanów się nad problemem wymagającym podjęcia decyzji.
2. Zastanów się nad możliwościami, decyzje możesz podjąć.
3. Zbierz dokładne informacje na temat konsekwencji tych potencjalnych decyzji.
4. Zastanów się, jaką decyzję podejmiesz, korzystając z zebranych informacji.
5. Podejmij najlepszą decyzję.

Jak zwracać się z prośbą o pomoc?

1. Ustal, w czym tkwi problem.
2. Zdecyduj, czy potrzebujesz pomocy jego rozwiązaniu.
3. Pomyśl o różnych osobach, które mogłyby ci pomóc i wybierz najlepszą spośród nich.
4. Powiedz tej osobie o swoim problemie i poproś ją, aby ci pomogła.

• spadek liczby sytuacji konfliktowych pomiędzy uczniami wymagających reakcji dorosłego,
• poprawa dyscypliny na zajęciach lekcyjnych w kontekście respektowania zasad zawartych w kontrakcie klasowym,
• wzrost kompetencji społecznych uczniów umożliwiających większą współpracę integrację w grupie rówieśniczej ułatwiającą proces uczenia się w klasie,
• podniesienie poziomu bezpieczeństwa poprzez stosowanie alternatywnych rozwiązań w sytuacjach konfliktowych,
• kształtowanie adekwatnej samooceny uczniów poprzez rozwijanie świadomości słabych i mocnych stron w kontekście grupy,
• spadek liczby zachowań związanych z wywieraniem presji grupowej psychicznej i fizycznej na innych uczniów (wzrost kompetencji w zakresie zachowań asertywności uczniów).

• zaakceptowanie przez uczniów złości jako silnego, ale naturalnego uczucia,
• uświadomienie sobie, że pozytywne metody radzenia sobie ze złością wpływają na kształtowanie się dobrych relacji między ludźmi,
• poznanie indywidualnych przyczyn złości i określenie w jakich miejscach panowanie nad sobą może być szczególnie trudne,
• poznanie i analiza łańcucha kontroli złości (monity wygaszające i nakręcające),
• opanowanie przez uczniów przy wykorzystaniu metody modelowania behawioralnych, fizjologicznych i umysłowych technik kontroli złości i możliwość zastosowania ich w sytuacjach konfliktowych,
• uświadomienie sobie, że reakcja na złość jest sprawą indywidualną gdyż stopień jej nasilenia w identycznej sytuacji u poszczególnych osób jest inny
• opracowanie i rozwinięcie indywidualnego planu radzenia sobie ze złością,
• spadek liczby sytuacji konfliktowych w klasie.

Konspekty do poszczególnych sesji treningowych

Temat: Złość jest naturalnym ludzkim uczuciem.
Scenariusz sesji Nr 1

Temat: Fizjologia złości.
Scenariusz sesji Nr 2

Temat: Przyczyny i miejsca pojawiania się złości
Scenariusz sesji Nr 3

Temat: Stopnie nasilenia złości. Zachowania celowe i niecelowe
Scenariusz sesji Nr 4

Temat: Techniki umysłowre i behawioralne jako sposoby redukowania złości.
Scenariusz sesji Nr 5

Temat: Kryteria skuteczności opanowania złości. Samoocena.
Scenariusz sesji Nr 6

Temat: Indywidualny plan radzenia sobie ze złością. 
Scenariusz sesji Nr 7

Temat: Studio nagraniowe "Pod kontrolą".
Scenariusz sesji Nr 8

Temat: Bardziej krytyczna ocena swojego zachowania
Scenariusz sesji Nr 9

Temat: Podsumowanie i zakończenie programu "Pod kontrolą"
Scenariusz sesji Nr 10

Scenariusze sesji dodatkowych:

1. Temat: Sprawdzenie umiejętności radzenia sobie ze złością
2. Temat: Złość a alkohol i narkotyki

Charakterystyka metody dylematów moralnych.

Trudno wyobrazić sobie wszystkie sytuacje stanowiące dylematy moralne, jakich doświadcza w swoim życiu dziecko, tym bardziej trudno jest znaleźć dla nich wszystkich rozwiązania. Jedyne, co możemy zrobić, to przygotować dzieci i młodzież, do samodzielnego rozwiązywania swoich dylematów moralnych oraz korzystania z rad i wsparcia innych.
Najlepszym sposobem na przygotowanie do tego uczniów jest postawienie ich sytuacjach, które muszą się nauczyć rozwiązywać, przy moim wsparciu i pomocy. Stosując metodę dyskusji o dylematach moralnych umieszczamy dzieci w na wpół realnej sytuacji, w której pojawia się dylemat i konfrontujemy go w grupowej dyskusji, wywołującą emocje i reakcje społeczne, które muszą być wzięte pod uwagę.
Podczas niej uczestnicy dyskusji rozbudowują swoje moralne kompetencje poprzez:

• podawanie powodów swojej opinii dotyczące danego problemu moralnego,
• wysłuchanie opinii przeciwstawnej, ocenienie jej i przeanalizowanie,
• nauczenie się radzenia sobie z konfliktami powodowanymi presją grupy,
• nauczenie się przyjmowania perspektywy osoby podejmującej daną decyzję dotyczącą dylematu moralnego i osób, na których ta decyzja będzie miała wpływ.

Konfrontacja z kontrargumentami rówieśników jest niezwykle silnym stymulatorem rozwoju moralnego i uczy podejmowania decyzji w kontekście wielu pojawiających się w dyskusji argumentów.
W celu pełnego wykorzystania procesu uczenia się ważne jest, aby uczniowie mieli do czynienia z odpowiednią ilością intensywnych konfliktów, które nie będą dla nich ani zbyt nudne ani zbyt przerażające. W przeciwnym razie, proces uczenia się zostanie stłumiony. Aby tego uniknąć musimy:
a) wybierać odpowiedni dylemat dostosowany do grupy wiekowej,
b) zorganizować dyskusję w taki sposób, żeby uczniowie doświadczyli zarówno wsparcia, jak i wyzwania.

Ogromną trudnością, z którą spotyka się w każdej metodzie nauczania, jest fakt, że każde dziecko uczy się w inny sposób. Sposób proponowanej dyskusji pozwala dobrze sobie radzić z tym problemem, ponieważ fazy wsparcia i wyzwania są w równowadze, pomagając w ten sposób utrzymywać atmosferę bezpieczną, sprzyjającą uczeniu się.
Proponowane przez nas dylematy są jak najbardziej realne po to, by przyciągnąć uwagę uczniów i pozwolić na żywą i poważną dyskusję. Oprócz korzystania z gotowych scenariuszy opracowanych przez A. Goldsteina, opracowaliśmy własne na bazie rzeczywistych problemów występujących w klasie.
Dylematy w swoim opisie zawierają krótką historię i zestaw pytań dla uczestników, które zmieniają perspektywę patrzenia na sytuację bohaterów występujących w scenariuszu. Optymalna długość sesji to od 45 minut do 1,5 godziny.

Strategia rozumowania moralnego stosowana w dylematach moralnych korzysta z zasad dyskutowania opartych na teorii rozwoju moralnego L. Kohlberga, który założył, że wypowiedzi uczniów z wyższego poziomu myślenia moralnego będą wpływać na myślenie i decyzje kolegów, u których z powodów rodzinnych i środowiskowych wnioskowanie moralne przebiega na poziomie egocentryzmu moralnego.

Podsumowując, w czasie treningu, rozumowania moralnego we wspólnej dyskusji grupa rozwija zdolności podejmowania dojrzałych moralnie decyzji. Rolą prowadzącego jest ułatwianie i pobudzanie do dyskusji o zagadnieniach moralnych, koncentrowanie uwagi dyskutujących na omawianym problemie oraz tworzenie atmosfery zaufania i tolerancji. Jest to ważniejsze od zręczności w diagnozowaniu etapów moralnych, na jakich znajdują się poszczególni członkowie grupy.

Przebieg treningu wnioskowania moralnego.

Podczas omawiania dylematów moralnych przeprowa się uczestników przez pięć następujących kroków:

1. Co powinienem zrobić w takiej sytuacji?
2. Dlaczego podejmę ten kierunek działania?
3. Jak widzę sytuację z punktu widzenia drugiej osoby?
4. Jak bym się poczuł będąc na miejscu tej osoby?
5. Co z tego wynika i dla kogo?

Bajka jak i program powstały jako element szerszej współpracy fundacji Homo Homini z Ministerstwem Edukacji Narodowej.

Cele programu:

• przybliżenie dzieciom podstawowych informacji na temat środków uzależniających i zagrożeń z nimi związanych;
• rozwijanie samodzielnego i twórczego myślenia;
• kształtowanie umiejętności troski o własne bezpieczeństwo w relacjach z innymi;
• nauka postaw asertywnych względem osób nieznajomych;
• rozwijanie postawy szacunku i zaufania w stosunku do szkolnego personelu pedagogicznego, technicznego jak i innych osób mogących udzielić wsparcia w problemach wydarzających się na terenie szkoły.

Adresatami programu „Cukierki” są dzieci w wieku od 5 do 10 lat (przedszkole i klasy I-III).
W czasie warsztatów poruszone są następujące treści:

1. Czym jest profilaktyka i jakie są jej poziomy?
2. Wyposażenie uczestników w wiedzę o środkach odurzających.
3. Czynniki ryzyka, ze szczególnym uwzględnieniem czynników działających w danej społeczności szkolnej.
4. Czynniki chroniące, znaczenie zainteresowania nauką i tworzenia relacji międzyludzkich.
5. Zapoznanie z treścią bajki.
6. Poznanie i przepracowanie różnych aspektów wychowawczych i profilaktycznych programu z wykorzystaniem metod aktywizujących.
7. Dyskusja nad dostosowaniem programu do zespołów klasowych.

Każdy uczestnik otrzymuje zaświadczenie Fundacji Homo - Homini z Krakowa upoważniające do realizacji programu „Cukierki”.

profilaktyczny „Odmów – nie bierz” powstał w wyniku doświadczeń i informacji zwrotnych od młodzieży podczas realizacji programów profilaktycznych: „Potrafię być sobą”, „Bezpieczna szkoła”, „Przeciwko narkotykom – ku afirmacji życia” „Debata” i innych. W programach tych za pomocą aktywnych technik pracy z grupą przekazywana jest wiedza na temat zagrożeń i skutków w sytuacjach ryzykownych (narkotyki, alkohol, agresja). Młodzi ludzie często sami dochodzą do wniosku, że najbardziej może ich ochronić w takich sytuacjach umiejętność odmawiania. Sytuacje takie, gdy młody człowiek jest sam, poddany naciskowi grupy są bardzo trudne.
Cele programu:

• wstępna diagnoza skali zjawiska zagrożeń alkoholowych i narkotykowych w danej grupie,
• przekazanie wiedzy na temat zagrożeń i skutków w sytuacjach ryzykownych (narkotyki, alkohol, agresja),
• rozbrojenie mitów na temat środków psychoaktywnych takich jak: alkohol, narkotyki, dopalacze i inne,
• diagnoza umiejętności zachowań asertywnych w grupie,
• praktyczna nauka stosowania kilku technik zachowań asertywnych,
• wsparcie diagnostyczne dla pedagogów szkolnych, wychowawców.

Założenia i cele programu.
Adresatami programu jest grupa dzieci jeszcze przed inicjacją alkoholową (wiek 12 – 14 lat). Program ma charakter uprzedzający. Jego zadaniem jest zapobieganie przedwczesnemu używaniu alkoholu, towarzyszącym temu konsekwencjom oraz promowanie postawy trzeźwości. Spotkanie służy przyjrzeniu się przekonaniom normatywnym młodzieży i próbie ich modyfikacji. Przeprowadzana podczas programu ankieta umożliwia postawienie wstępnej diagnozy na temat picia alkoholu przez młodzież.
Autor programu Krzysztof Wojcieszek Profesor nadzwyczajny PEDAGOGIUM Wyższej Szkoły Nauk Społecznych w Warszawie zakłada możliwość realizacji programu także w grupach podwyższonego ryzyka jako element szerszego i dłuższego oddziaływania.

Walory programu
Program „Debata” reprezentuje formę krótkiej interwencji profilaktycznej w grupie i ma za zadanie redukować czynniki ryzyka: poznawcze i społeczne skłaniające młodych ludzi do picia alkoholu. Obecna wersja programu1znajduje się w „Systemie rekomendacji programów profilaktycznych i promocji zdrowia psychicznego” wdrażanym przez: Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Ośrodek Rozwoju Edukacji oraz Instytut Psychiatrii i Neurologii.

Zajęcia są prowadzone przez nauczyciela – wychowawcę na podstawie bardzo szczegółowo opracowanych scenariuszy. W czasie roku szkolnego nauczyciel prowadzi 24 spotkania.

Na program składa się 6 części tematycznych (po 4 spotkania w każdej części):

1. Uczucia,
2. Komunikacja,
3. Przyjaźń,
4. Rozwiązywanie konfliktów,
5. Przeżywanie zmiany i straty,
6. Radzenie sobie z trudnościami.

Kanwą każdej części jest czytane przez nauczyciela i wzbogacone ilustracjami opowiadanie, do którego odwołujemy się w trakcie ćwiczeń i zabaw podczas 4 spotkań. Bohaterowie opowiadań to grupa przyjaciół, którzy przeżywają różne przygody, które mogą przytrafić się każdemu dziecku. Na przykładzie tych sytuacji nauczyciel rozmawia z dziećmi, omawiając różne zachowania i możliwości działania. W trakcie spotkań dzieci wykonują ćwiczenia, rysują, odtwarzają scenki i wymyślają różne sposoby poradzenia sobie z trudnościami, jakie je spotykają.

Spotkania mają jednolitą strukturę – rozpoczynają się od omówienia i przypomnienia zasad, jakie obowiązują w czasie zajęć. Dzieci po wysłuchaniu opowiadania wykonują ćwiczenia, które mają im pomóc zrozumieć i przyswoić treści omawiane przy poszczególnych tematach. Każde spotkanie kończy się podsumowaniem, podczas, którego każdemu dziecku jest zadawane pytanie, czy spotkanie mu się podobało i jak się czuło w trakcie zajęć.

Istotą zajęć w programie Przyjaciele Zippiego jest podmiotowe traktowanie dzieci. Dajemy im prawo do milczenia, kiedy nie chcą rozmawiać na jakiś temat, i pytamy o ich zdanie, opinie i pomysły. Ważnym zadaniem nauczyciela jest stworzenie klimatu zaufania i szacunku, tworzenie bezpiecznych sytuacji, aby dzieci mogły wypowiadać się na istotne dla nich tematy.

Poprzez słuchanie opowiadań o przygodach bohaterów programu, rozmowy, ćwiczenia, gry i zabawy – dzieci uczą się jak:

• rozpoznawać i nazywać uczucia swoje i innych,
• wypowiadać się i uważnie słuchać,
• prosić o pomoc, nawiązywać i utrzymywać przyjaźń,
• radzić sobie z samotnością i odrzuceniem,
• mówić „przepraszam” i rozwiązywać konflikty,
• radzić sobie ze zmianą i stratą, m.in. ze śmiercią,
• odnaleźć się w nowej sytuacji i radzić sobie z trudnościami.

Metody pracy
Zajęcia w programie Spójrz inaczej prowadzone są metodami aktywnymi tzn. w taki sposób, aby umożliwić uczniom kreatywne doświadczanie i przeżywanie tego, co jest tematem zajęć, a następnie podsumowanie i opracowanie zdobytych doświadczeń. W związku z tym, warto zachęcić uczestników do brania aktywnego udziału w ćwiczeniach, samodzielnego myślenia, opierania się na własnej wiedzy i doświadczeniach.
Podczas realizacji programu można wprowadzać różne techniki, dostosowując je do stopnia zainteresowania tematem, umiejętnościami radzenia sobie z przedstawionymi problemami i poziomem aktywności uczniów. Dzieci w młodszym wieku szkolnym nie zawsze potrafią mówić o swoich uczuciach, stąd też wykorzystujemy inne sposoby wyrażania emocji, takie jak: zabawa, malowanie i rysowanie, lepienie z modeliny i plasteliny, śpiewanie piosenek, scenki teatralne, przedstawienia kukiełkowe.

Dziecko obserwując reakcję innych dzieci oraz nauczyciela może także znaleźć sposób na złagodzenie swoich napięć i zrozumienie samego siebie. Sam fakt, że takie działania są akceptowane, a nawet pożądane wystarczy, aby zredukować napięcie i problemy lub przynajmniej sprowadzić je do takiego poziomu, kiedy to dziecko samo daje sobie radę.
W trakcie zajęć prowadzący mogą swoimi uwagami i komentarzami (szczególnie, jeśli potrafią wczuć się w emocje dzieci) doskonalić rozumienie i pomagać dzieciom rozwijać umiejętności wglądu w siebie. W ten sposób dzieci poszerzają krąg własnych doświadczeń i uczą się o wiele więcej niż przez upominanie i udzielanie wskazówek przez dorosłych.

Podręcznik do programu zawiera przykłady różnych technik i spośród nich prowadzący może wybrać takie, które najlepiej odpowiadają jego przygotowaniu i celom konkretnego ćwiczenia.

TREŚCI PROGRAMOWE.

Postrzeganie siebie i rozumienie swoich uczuć:

• rozpoznawanie, nazywanie i akceptacja uczuć własnych oraz innych osób
• rozumienie i wyrażanie uczuć pojawiających się w sytuacjach trudnych,
• uczenie się sposobów pozytywnego wpływania na swój nastrój oraz nastrój innych.

Poczucie własnej wartości:

• akceptowanie i docenianie siebie
• świadomość swoich sukcesów i mocnych stron,
• dostrzeganie i akceptowanie różnic w wyglądzie, zachowaniu i upodobaniach,
• dostrzeganie i docenianie wyjątkowości i niepowtarzalności każdego człowieka.

Dziecko jako członek rodziny:

• rozumienie roli rodziny i swojej roli w rodzinie,
• wzajemna pomoc w rodzinie.

Dziecko jako członek grupy rówieśniczej:

• klasa szkolna (wzajemny wpływ, pomaganie i otrzymywanie pomocy, przyjaźń i koleżeństwo),
• normy, reguły i zasady we wzajemnych kontaktach,
• współdziałanie i współpraca,
• wpływ grupy na jednostkę – namawianie i odmawianie.

Sytuacje trudne w kontaktach z innymi:

• radzenie sobie ze złością, odrzuceniem, wstydem, dokuczaniem, skarżeniem,
• agresja i przemoc w szkole – sposoby zapobiegania i radzenia sobie z dokuczaniem.

Rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji:

• strategie rozwiązywania problemów,
• umiejętności rozwiązywania problemów klasowych,
• umiejętności i strategie podejmowania samodzielnych decyzji.

Dbanie o zdrowie:

• podejmowanie właściwych decyzji zdrowotnych,
• rozwijanie świadomości swojego ciała,
• odróżnianie produktów jadalnych, niejadalnych i szkodliwych dla zdrowia,
• zasady używania i przyjmowania lekarstw,
• sposoby dbania o zdrowie.

Czas trwania i harmonogram
Program Spójrz inaczej realizowany jest w sposób ciągły przez 3 lata:

1. w I SP - 22 zajęcia 45-minutowe,
2. w II klasie - 21 zajęć,
3. w III - 25 zajęć.

Do wymagań programu należy również przeprowadzenie przez realizatora spotkania informacyjnego z rodzicami, dotyczącego samego programu. Podobne spotkanie odbywa się w trakcie roku szkolnego i na zakończenie cyklu zajęć, jest ono poświęcone efektom realizacji.

Program Spójrz inaczej dla klas 4-6 opiera się na założeniach psychoprofilaktyki (Sęk, 1991, Ostaszewski 2003). Koncepcja ta opiera się na założeniu, że u źródeł zaburzeń psychicznych i problemów związanych z zachowaniem są przede wszystkim deficyty umiejętności psychospołecznych, nierozwiązane kryzysy rozwojowe, niskie poczucie własnej wartości, trudne doświadczenia (np. odrzucenie rówieśnicze).
Dlatego główne kierunki działań edukacyjnych programu Spójrz inaczej są nastawiane na wspieranie prawidłowego rozwoju psychospołecznego, rozwijanie umiejętności, które pomagają dzieciom w nawiązywaniu zdrowych relacji z rówieśnikami oraz w radzeniu sobie z trudnymi emocjami i sytuacjami życiowymi.

W związku z tym program jest nastawiony na:

• wspieranie dzieci w środowisku szkolnym, które w tym okresie rozwojowym staje się naturalnym miejscem rozwijania umiejętności psychospołecznych;
• psychoedukację nauczycieli, którzy są głównymi realizatorami programu, polegającą na wspieraniu rozwoju ich podstawowych umiejętności wychowawczych, uwrażliwianiu na potrzeby dzieci oraz na nauce odpowiednich sposobów kontaktowania się z dzieckiem.

Autorzy programu Spójrz inaczej odwołują się do wiedzy z psychologii rozwojowej dotyczącej prawidłowości rozwojowych dzieci w wieku 10-12 lat. Wiedza ta dostarcza argumentów wskazujących, że okres preadolescencji jest bardzo istotny dla rozwoju poczucia skuteczności w działaniu, odpowiedzialności, umiejętności współdziałania z innymi (Erikson 1959, Hurlock, 1985, Brzezińska (red), 2005).

W modelu rozwoju osobowości Erika H. Eriksona wiek szkolny, to okres intensywnego rozwoju społecznego, w którym dziecko rozwija w sobie pracowitość, produktywność oraz coraz częściej doprowadza do końca swoje zadania, osiągając zamierzony cel i czerpiąc z tego faktu przyjemność i zadowolenie. Wiele też zadań wykonuje we współpracy z innymi osobami lub obok nich. Jest to źródłem różnych doświadczeń np. ponoszenia odpowiedzialności nie tylko za sukces ale i też za porażkę, które pełni ważną rolę w uczeniu się umiejętności społecznych.
Zaniedbania wychowawcze w tym obszarze, znajdujące swój wyraz w braku pozytywnych informacji zwrotnych skierowanych do dziecka ze strony dorosłych, na tym etapie rozwoju wpływają negatywnie na jego samoocenę, są przyczyną poczucia rozgoryczenia i rezygnacji z podejmowania nowych zadań.
Ponadto program odwołuje się do:

• Modelu podnoszenia kompetencji (R. Weissberg, M. Caplan i wsp. 1991),
• Teorii racjonalnego działania (Ajzen, Fishbein, 1986) oraz
• Teorii zachowań problemowych (Jessor, 1987).

Zgodnie z tymi teoriami program jest nastawiony na :

1. Minimalizowanie negatywnego wpływu takich indywidualnych czynników ryzyka jak:

• deficyty umiejętności psychospołecznych (np. współpracy z innymi dziećmi, wspólnej zabawy, braku umiejętności kierowania swoimi emocjami, rozpoznawania emocji innych ludzi, rozwiązywania konfliktów),
• niskie poczucie własnej wartości,
• niska pozycja w grupie rówieśniczej,
• odrzucenie przez rówieśników,
• niepowodzenia szkolne,
• zachowania agresywne lub destrukcyjne w klasie,
• pozytywne oczekiwania wobec działania alkoholu, nikotyny, narkotyków i leków,
• wczesny wiek inicjacji alkoholowej i nikotynowej,
• negatywne wpływy przekazów medialnych i reklam;

2. Wzmacnianie działania takich indywidualnych czynników chroniących jak: umiejętności psychospołeczne (radzenia sobie z trudnymi emocjami, konstruktywnego porozumiewania się, rozwiązywania konfliktów, budowania pozytywnego obrazu siebie itd.) i odpierania presji rówieśniczej, zdrowe reguły funkcjonowania w klasie/grupie rówieśniczej, oraz szkolnych czynników chroniących takich jak:

• umiejętności wychowawcze nauczycieli (np. umiejętności kierowania klasą, umiejętności rozpoznawania potrzeb dzieci, wspierania w trudnych sytuacjach itd.) oraz
• pozytywny klimat klasy szkolnej i całej szkoły.